Tôi có cái may mắn là sớm được gặp Anh hùng Núp, hơn thế, lại còn được ở chung với ông mấy năm giữa thời trai trẻ. Cái thời mà những người anh hùng, chiến sĩ thi đua là thần tượng, là lý tưởng, là niềm khát khao phấn đấu của tuổi trẻ.
Mỗi lần có ai đó nhắc tới Anh hùng Núp thì bà con Ba Na thường gọi ông một cách thân thiện là đe nhâng Núp. Ðe nhâng Núp có nghĩa là “ông anh”, cũng có thể dịch là “liền anh” hoặc “người anh”. Cả ba cách dịch đều chỉ biểu thị được một phần tình cảm của người gọi đối với người được gọi. Nó gần như không đủ sức bao trùm, hàm chứa tình yêu thương tôn kính và ngưỡng mộ, thành thử hễ cứ mỗi lần có ai đó nhắc: “Ðe nhâng Núp bò ma” nghĩa là anh Núp nói, tức thì ai nấy cũng đều nhận ngay ra rằng, cái điều ấy chính là nguyện vọng, là tình cảm chung của bà con dân làng.
Ðe nhâng Núp, ấy là anh Núp thời tôi gặp vừa làm Bí thư Huyện ủy Khu 10 (huyện 10), kiêm Chính trị viên Huyện đội. Cánh lính Huyện đội người miền bắc như tôi thời đó hiếm lắm, hầu hết là những anh “có được học văn hóa nhiều nhiều”. Ðe nhâng Núp thường tổ chức gặp gỡ anh em, vừa để động viên vừa để nhắc nhở chúng tôi quan tâm vấn đề phong tục tập quán, ngăn ngừa những hiểu lầm đáng tiếc. Về phía chúng tôi, mỗi anh đều đã có sẵn trong lòng mình một Anh hùng Núp huyền thoại thời anh cùng bà con làng Kông Hoa tổ chức đánh cho thằng Pháp chảy máu. Một anh Núp hồn nhiên, trong sáng nhưng quyết liệt. Hình tượng Anh hùng Núp mà chúng tôi yêu mến và hâm mộ từ trong tiểu thuyết Ðất nước đứng lên của nhà văn Nguyên Ngọc giờ đây càng trở nên sống động khi tiếp xúc với ông. Với dáng người không thấy bao giờ vội vã, bận rộn. Hình như mọi việc đối với ông đều quá bình thường. Tôi chuẩn bị cho mình cuộc tiếp xúc đầu tiên với một tâm trạng thiêng liêng và hồi hộp. Tôi đợi chờ sẽ được lĩnh hội những điều mới mẻ. Ðiều ấy đang đến cùng với tôi đây. Ðe nhâng Núp đang ngồi nướng những củ sắn chờ tôi và khi tôi tới, ông đứng dậy bắt tay với một câu chào mời rất Ba Na: “E xa bum bé” (Mày ăn sắn đi). Rồi ông “chồ” lên một tiếng, sau đó nói tiếng Kinh: “Tôi cũng ớn ăn củ mì quá nhưng huyện huy động hết lúa gạo ưu tiên cho phía trước rồi”. Tôi hiểu ông muốn thanh minh cho việc đón tiếp một thành viên mới lẽ ra không phải chỉ đơn giản thế này, và tôi vui vẻ ngồi xuống bên ông, vui vẻ ăn củ sắn vàng khươm do chính ông nướng. Tôi say sưa ngắm tẩu thuốc luôn luôn bập những cú bập chắc nịch rồi những làn khói phà ra thơm thơm, khen khét. Ngay bên cạnh chỗ ông ngồi là con dao quắm để vừa tầm tay và một cái gùi trong đó chứa hình như toàn bộ đồ đoàn của ông… Tôi kể với ông hồi mới học tiếng đồng bào, lũ du kích làng Ðê Chơ Rang chuyên bày cho tôi những câu bậy bạ để nghe tôi nói, làm trò cho họ cười. Ông chợt đẩy cái mẹt có củ sắn nướng tôi đang ăn dở sát vào người tôi, với vẻ mặt nghiêm trang, nói: “Xa! Xa bé!”, bằng phản ứng tự nhiên, tôi ngồi xích ra và ông níu vai tôi cười, nói: “Ðó, người ta mời mình ăn đi lại sợ, lại ngồi tít ra xa thế, không cười sao được?”. Tôi biết mình bị hố, bị ông “gài bẫy”. Tôi phải xin lỗi bạn đọc mở ngoặc đơn chỗ này là vì, tiếng Ba Na từ “xa” có nghĩa là “ăn”. Bằng thái độ đẩy cái mẹt của ông khiến tôi không kịp phản ứng, không kịp nhận ra trò “gài bẫy” vui vẻ của ông. Ðó, Anh hùng Núp là thế đó. Từ lúc được tiếp xúc với ông tới giờ, tôi đã nhanh chóng quên mất rằng tôi đang làm việc, theo như cách nói trang trọng của đồng chí liên lạc là, làm việc với cấp trên. Hơn thế, tôi đã quên cả những câu định hỏi, những ý định nói mà trước khi đi tôi đã chuẩn bị. Tôi cũng không nhớ rằng, tôi đang được nói chuyện với thần tượng của mình nữa…
Mới đây tiểu thuyết Ðất nước đứng lên được dựng thành phim. Chúng ta lại có thêm một hình tượng đe nhâng Núp nữa. Một đe nhâng Núp điện ảnh. Nhưng không vì thế mà boók Núp có gì thay đổi. Boók Núp vẫn y nguyên như boók Núp ngày nào. Lối sống của boók không vì có nhiều chức vụ quan trọng mà trở nên khác đi. Càng không phải vì quá nổi tiếng mà boók trở thành diễn viên đóng vai người nổi tiếng. Cuộc sống của boók vẫn giản đơn đến mức nhiều người vì quá ngưỡng mộ khi tới nhà cũng như tới thăm boók ở bệnh viện, cứ thắc mắc hoài là chẳng hiểu vì sao không thấy boók được hưởng một chế độ gì đặc biệt…
Lại nói về tài vận động quần chúng của đe nhâng Núp sau ngày miền nam hoàn toàn giải phóng. Ấy là những ngày sôi nổi và lãng mạn trong công cuộc chuyển mình dựng xây lại quê hương. Chính sách định canh, định cư như là chìa khóa mở ra một tương lai mới đầy hứa hẹn. Những vùng thung lũng hoang sơ bao năm nay sẽ được khai khẩn thành những cánh đồng lúa nước trù phú. Bà con các dân tộc Tây Nguyên sẽ không còn phải canh tác theo lối cũ: phát, đốt, choọc, trỉa. Rừng già sẽ được quy hoạch và khai thác. Rừng non cũng sẽ được quy hoạch và bảo tồn. Những chương trình phát triển kinh tế mới liên tiếp được phát động thành những phong trào thi đua yêu nước. Quê hương của Anh hùng Núp cũng được chọn là một trong những cụm kinh tế mới điển hình. Thế nhưng đi vào cụ thể thì vấp phải trăm ngàn khó khăn. Cái khó khăn lớn nhất vẫn là, làm sao cho bà con nhanh chóng tiếp thu tập quán canh tác mới. Một tập quán mà từ đó sẽ tạo nên những bước thay đổi cơ bản hàng loạt các phong tục cổ truyền. Ðe nhâng Núp lại một lần nữa lên đường. Ở làng Ðê Bar, mà thực chất là cả huyện, cả vùng, người ta cùng trông vào cái miệng nói lời phải, trái của ông. Ông đã trở thành một thứ siêu già làng, không phải vì ông lắm chức to, nhiều quyền lớn. Không bao giờ bà con đòi hỏi vị Chủ tịch Mặt trận Tổ quốc tỉnh phải trả lời câu hỏi này hay giải thích điều kia. Mà đơn giản chỉ vì ông là đe nhâng Núp. Cái chuyện dời làng xuống núi là chuyện động trời, không thể chấp nhận được. Vậy thì phải hỏi đe nhâng Núp thôi. Vâng, đe nhâng Núp đã về làng như hàng trăm lần trước, vẫn ung dung, bình dị, chuyện trò trước hết với các già làng: “Núp này, dời làng xuống núi là cách làm sao? Không sợ Yàng phạt à?”. Ðe nhâng Núp nhấc tẩu thuốc ra khỏi môi, chậm rãi hỏi lại: “Cách mạng lãnh đạo nhân dân ta đánh thằng Pháp, thằng Mỹ để làm gì?” – “Ðể có độc lập tự do chớ để làm gì?” – “Có độc lập tự do mà đói thì có giữ được độc lập tự do không?” – “Không!” – “Vậy muốn không đói thì ta phải đánh thằng giặc đói, có trúng lỗ tai không?” – “Trúng”. Ðe nhâng Núp cười vui rồi nắm tay già, nói: “Có tốt nhận thức rồi. Mình đánh thằng giặc đói không phải chuyện bình thường đâu. Cách mạng cho cán bộ về hướng dẫn cách làm ăn mới, không phải một ngày, hai ngày mà quen ngay được. Núi cũng của mình mà đất bằng cũng của mình, mình chọn chỗ đất tốt cho bà con mình làm ăn, sao Yàng phạt. Yàng chỉ phạt mình để dân làng đói, càng đói sẽ càng lạc hậu. Càng lạc hậu Yàng càng phạt nặng hung! Thế mà”. Thế đó. Anh hùng Núp của chúng ta không phải là một nhà hùng biện. Tôi chưa bao giờ thấy ông nói dài, nhưng tất cả những điều ông nói đều mang ý nghĩa thiết thực. Chính vì thế mà chỉ một mình ông, ông đã thuyết phục được hàng trăm con người lầm lỗi đi theo bọn Fulrô ở một làng nổi tiếng có nhiều kẻ chống phá cách mạng, trở về với cộng đồng. Họ trở về không phải vì sợ mà vì họ hiểu ra bấy lâu nay chính họ là những kẻ bị lừa.
Giờ đây anh Núp đã đi xa. Vẫn biết chuyện ấy không thể nào tránh khỏi. Mỗi lần về, tôi lại rủ mấy anh bạn văn nghệ ở Gia Lai lên đỉnh đồi nghĩa trang liệt sĩ kể cho nhau nghe những kỷ niệm của mình với đe nhâng Núp. Thật hiếm có người anh hùng nào lại dễ gần, dễ gây cảm tình đối với anh em văn nghệ như ông. Có lẽ chính vì sự dễ gần đáng yêu ấy đã là một trong những mạch nguồn cảm hứng, giúp cho nhà văn Nguyên Ngọc sáng tạo thành công một cuốn tiểu thuyết tiêu biểu cho loại hình nghệ thuật viết về những anh hùng, chiến sĩ thi đua.
… Tôi nhắc lại câu nói vui của Anh hùng Núp, nhân có lần tôi tò mò hỏi ông về cách “lấy tài liệu” của nhà văn Nguyên Ngọc đối với ông, hồi nhà văn viết Ðất nước đứng lên. Ông nheo nheo cặp mắt hóm hỉnh, làm như ngạc nhiên hỏi lại tôi: “Ơ, thế mày không biết hồi đánh Pháp, Ngọc có ở Tây Nguyên à?” – “Dạ có”. – “Ðó, nó đi thực tế lấy tài liệu từ hồi đó kia mà”. – “Chịu cụ, cụ nói thế thì con xin bái phục”, tôi nói rồi dợm đứng lên. Nhưng đe nhâng Núp đã kịp níu tay tôi lại, nói một câu bằng tiếng Ba Na, xen cả tiếng Kinh “xanh rờn”, cái “xanh rờn” vui vẻ chứ không biểu hiện một ý nào khác (rất ít khi ông nói tiếng Ba Na với tôi, nhưng ông luôn yêu cầu tôi nói tiếng Ba Na với ông, để tôi có dịp luyện tiếng). Ông bảo “Inh bò ma ăn cái e mưng: ứ cà đầy cái inh thì cũng ứ cà đầy cái đe Nguyên Ngọc. Mà ứ cà đầy cái đe Nguyên Ngọc thì cũng ứ cà đầy cái inh!”. (Tôi nói cho mày rõ là: Không có tôi thì cũng không có Nguyên Ngọc. Mà nếu không có Nguyên Ngọc thì cũng chẳng có tôi!). Ðiều ấy chưa hẳn hoàn toàn là đúng, nhưng suy xét đúng sai lúc này phỏng có quan trọng gì, một khi ở đây đe nhâng Núp chỉ muốn bày tỏ tấm lòng của mình đối với nhà văn, và ngược lại… Ðó, đe Nhâng Núp, đe book krá Núp (tức là ông già Núp) là như thế đấy.
